Η Θεσπρωτία εκτός από τις φυσικές της ομορφιές έχει να επιδείξει και πλούσια πολιτιστική κληρονομιά. Τρανή απόδειξη η ύπαρξη πολλών ιστορικών μνημείων στην περιοχή. Στο θέμα που ακολουθεί επιχειρείται μια  συνοπτική παρουσίαση των επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων στο νομό μας. Στους επισκέπτες των αρχαιολογικών χώρων παρέχεται  το σχετικό πληροφοριακό υλικό, καθώς και στάσεις θέασης. Επιπλέον, στην Ελέα, στα Γίτανα και στη Ντόλιανη λειτουργούν μικρές εκθέσεις στα αντίστοιχα φυλάκια των χώρων, ενώ στον Πύργο Ραγίου λειτουργεί έκθεση στον αναστηλωμένο πύργο της Οθωμανικής Περιόδου.

ΕΛΕΑ

Η αρχαία Ελέα ιδρύθηκε περίπου το 350 π.χ και υπήρξε πρωτεύουσα της Θεσπρωτίας και έδρα του Κοινού των Θεσπρωτών. Ο λόγος για ένα σημαντικό ορεινό οικισμό στην αρχαία Ελάτιδα, την περιοχή δηλαδή μεταξύ του Νεκρομαντείου  Πρέβεζας (στο χωριό Μεσοπόταμος) και της Παραμυθιάς, όπου και κατοικούσε το φύλο των Ελεατών Θεσπρωτών. Σήμερα διασώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση η οχύρωση της ΒΑ και Α πλευράς του αρχαίου οικισμού, όπου το πάχος της ξεπερνά τα 3,5 μέτρα. ενώ το σωζόμενο μέγιστο ύψος της τα 7 μέτρα. Στο εσωτερικό διατηρούνται απομεινάρια ιδιωτικών οικιών, δημοσίων οικοδομημάτων, στοών, αγοράς και θεάτρου.

                                                    ΓΙΤΑΝΑ

Οικοδομημένη στα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα στη νοτιοδυτική πλαγιά του όρους της Βρυσέλλας και την κοιλάδα του αρχαίου ποταμού Θύαμι (Καλαμάς), τα Γίτανα (Γιτάνη) ήταν δεύτερη χρονολογικά πρωτεύουσα της αρχαίας Θεσπρωτίας μετά την Ελέα. Μολονότι κατοικήθηκε για μόλις δύο αιώνες -μέχρι το 167 π.Χ., όταν και καταστράφηκε από τους Ρωμαίους και εγκαταλείφθηκε οριστικά- η πόλη αποτέλεσε ένα από τα σπουδαιότερα οικονομικά και πολιτικά κέντρα της ευρύτερης περιοχής του Ιονίου. Από τον πυκνοδομημένο αρχαίο οικισμό σήμερα σώζονται η ακρόπολη, η αγορά, το θέατρο, τα πολυγωνικά τείχη συνολικής έκτασης 2,5 χλμ. κατοικίες και άλλα κτίσματα, καθώς  επίσης και τμήμα του οδικού δικτύου.

                                          ΔΥΜΟΚΑΣΤΡΟ

Στο νότιο άκρο της παραλίας Καραβοστάσι και δυτικά της Πέρδικας δεσπόζει το Δυμόκαστρο. Ο λόγος για ένα τειχισμένο παράλιο οικισμό σε ασβεστολιθική πλαγιά, ο οποίος έχει ταυτιστεί με την αρχαία Ελίνα, όπως αναφέρεται σε μολύβδινη επιγραφή από τη Δωδώνη. Ο αρχαιολογικός χώρος έχει συνολική έκταση 22 εκτάρια και περίμετρο τείχους 3.404 μέτρων. Ο πληθυσμός του την περίοδο της ακμής έφθανε τους 6.000 κατοίκους. Εδώ ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει, ατενίζοντας το Ιόνιο, λαξεύματα στο βράχο για τη θεμελίωση οικοδομημάτων τοίχους αντιστήριξης, ερείπια κτιρίων, στοές, δεξαμενές, κ.λπ.

                                        ΠΥΡΓΟΣ ΡΑΓΙΟΥ

Ο αρχαιολογικός χώρος του Πύργου Ραγίου καταλαμβάνει την κορυφή λόφου στο μέσο του κάμπου Ραγίου - Κεστρίνης, κοντά στις παλιές εκβολές του ποταμού Καλαμά. Οφείλει τη σύγχρονη ονομασία του σε πύργο της οθωμανικής περιόδου, ο οποίος δεσπόζει στην κορυφή του υψώματος, κτισμένος επάνω σε πύργο της αρχαίας οχύρωσης του 5ου αιώνα π.χ. Τα ευρήματα των ανασκαφών στις δεκαετίες του 80 και 90 (εργαλεία από πυριτόλιθο της Παλαιολιθικής και Νεολιθικής εποχής, κεραμική χρονολογούμενη από την Εποχή του Χαλκού έως την Οθωμανική περίοδο, νομίσματα κλασικά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά, πλήθος από αιχμές βελών και μολύβδινα βλήματα σφενδονιστών (μολυβδίδες), επιβεβαιώνουν τη διαχρονική κατοίκηση του εν λόγω οικισμού.

                                        ΦΑΝΟΤΗ-ΝΤΟΛΙΑΝΗ

Η Αρχαία Φανοτή (Ντόλιανη) εδράζεται 16 χλμ. δυτικά της Ηγουμενίτσας στο Δ.Δ Παραποτάμου και συνιστά έναν τειχισμένο με διπλό οχυρωματικό περίβολο οικισμό, ο οποίος υπήρξε κέντρο του αρχαίου θεσπρωτικού φύλου των Φανοτέων, που πιστεύεται ότι κατοικούσε στην περιοχή μεταξύ της Μουργκάνας και του μέσου ποταμού Καλαμά και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια του τελευταίου Μακεδονικού πολέμου. Ο αρχαίος οικισμός, πάνω σε φυσικά οχυρό λόφο ύψους 85 μ. δίπλα ακριβώς από τον Καλαμά, ανάμεσα στα χωριά Αγ. Γεώργιος και Γεροπλάτανος έχει έκταση 53 στρέμματα.